Organy - król instrumentów

 

Odgadnij, następnie wyjaśnij hasło, które ukryte jest w rebusie.

Organy to najstarszy zachowany instrument klawiszowy z grupy aerofonów, obdarzony ogromną skalą dźwięków i możliwościami brzmieniowymi. Za sprawą aleksandryjskiego konstruktora i wynalazcy, Ktesibiosa, byty już znane w starożytności 200 lat p.n.e., a 500 lat później ich dźwięki rozbrzmiewały w rzymskim amfiteatrze podczas spektakli teatralnych i walk gladiatorów. W kościołach organy pojawiły się dopiero w X wieku, uświetniając liturgię mszy muzyką. Do dziś są głównym instrumentem towarzyszącym śpiewom i obrządkom kościelnym.

Drewnianą obudowę organów nazywa się szafą. Składa się ona z piszczałek i stołu gry, w który wbudowana jest klawiatura instrumentu. Stół posiada od jednej do pięciu klawiatur ręcznych (manuały) oraz klawiaturę nożną (pedały). Powietrze gromadzone jest w wiatrownicach — drewnianych skrzyniach z przegrodami wyposażonymi w wentyle. Naciśnięcie klawisza sprawia, że wentyle otwierają się i powietrze dociera do piszczałek, które wydają dźwięk.

Stół organowy

Manuały organowe

Zbudowane z drewna lub metalu piszczałki różnią się długością i kształtem, dlatego dźwięk wydawany przez każdą z nich ma inną wysokość i barwę. Zbiory piszczałek, dające dźwięki o zróżnicowanej wysokości, ale tej samej barwie, stanowią głosy organowe. Im więcej głosów uruchomi organista, tym brzmienie instrumentu jest bogatsze i donośniejsze. Budowniczych organów nazywa się organmistrzami.

Piszczałki organowe

W Polsce największe organy znajdują się w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu oraz w katedrze w Gdańsku-Oliwie. Te ostatnie posiadają aż 6300 piszczałek. Wybitnych wykonań koncertów na tym "królewskim instrumencie" wysłuchać można między innymi w ramach Międzynarodowego Festiwalu muzyki Organowej w Oliwie czy Międzynarodowego Festiwalu „Letnie Koncerty Organowe" w Krakowie.

Organy w katedrze w Gdańsku - Oliwie

Rozwój techniki budowy organów przyczynił się do coraz większego zainteresowania kompozytorów tym instrumentem. Organy największą popularnością cieszyły się w XVIII wieku. Za mistrza tego instrumentu uznaje się Jana Sebastiana Bacha. Kompozytor przez całe życie tworzył utwory na ten wspaniały instrument, a korzystając z licznych zaproszeń, koncertował w wielu niemieckich miastach, popisując się wirtuozowską grą. Twórcą znakomitych koncertów na organy i orkiestrę smyczkową był również Georg Friedrich Handel [czyt. dżordż fridrich hendel]. Kompozytor często między częściami swoich wielkich dzieł wokalno - scenicznych prezentował utwory organowe, wzbudzając zainteresowanie melomanów brzmieniem mało znanego w Anglii instrumentu.

Georg Fridrich Handel - Koncert organowy nr1

Toccata i fuga d-moll BWV 565 jest jedną z najpopularniejszych kompozycji na organy. Bach wykorzystał pełnię możliwości brzmienia organów, ich bogactwo i potęgę. Niewątpliwie utwór ten zasługuje na miano arcydzieła muzyki organowej.

Jan Sebastian Bach - Toccata i fuga d-moll

Okresowa budowa melodii

 

Wysłuchaj fragmentu śląskiej melodii Trojak. Czy możesz wyodrębnić w niej samodzielne części?

Trojak

Aby mowa ludzka była jasna i zrozumiała, trzeba używać właściwych słów, układać je w odpowiednim szyku, nadawać im prawidłowe formy gramatyczne. Podobnie jest z muzyką. Krótkie odcinki melodii odpowiednio ze sobą zestawione tworzą większe części, a łączone dalej układają się w logiczną całość. Podstawowe odcinki melodii to motyw, fraza, zdanie i okres. Motyw stanowi najmniejszy odcinek melodii, złożony zazwyczaj z kilku dźwięków. Jest to najprostszy logiczny fragment melodii, po którym można rozpoznać utwór. Połączenie kilku motywów tworzy frazę, czyli zamkniętą myśl muzyczną stanowiącą określoną całość wyrazową. Dwie frazy dają zdanie, a dwa zdania — okres muzyczny.

Pierwsze zdanie, nazywane poprzednikiem, jest zawieszone muzycznie, jak zdanie pytające. Taka niedokończona myśl niesie ze sobą napięcie, które wymaga rozładowania. Dokonuje się to w drugim zdaniu - następniku który brzmi jak odpowiedź na postawione pytanie. Obydwa zdania tworzą skończoną myśl muzyczną, czyli okres muzyczny.

Okres muzyczny jest ważnym elementem w konstrukcji formy utworu. Może stanowić np. część piosenki lub być samodzielnym krótkim utworem, ponieważ forma jednoczęściowa obejmuje zazwyczaj jeden lub dwa okresy muzyczne.

NOTATKA

1.Motyw stanowi najmniejszy odcinek melodii

2.Połączenie kilku motywów tworzy frazę

3.Dwie frazy dają zdanie

4.Dwa zdania dają okres muzyczny

Renesansowe granie i śpiewanie

 

Po średniowieczu w Europie wykształciła się nowa epoka renesansu, która dała początek wielkim przemianom społecznym i kulturowym. Odwoływała się do kultury antycznej, stawiając ją za wzór i kanon piękna. W centrum zainteresowania renesansowych humanistów znalazł się człowiek i jego potrzeby, a hasłem przewodnim epoki stał się pogląd Terencjusza, który stwierdził: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. Kolebką renesansu stały się Włochy, z głównymi ośrodkami sztuki: Wenecją, Florencją, Mediolanem, Padwą, Rzymem. Mistrzowie malarstwa i rzeźby, np. Michał Anioł Buonarroti, Leonardo da Vinci [czyt. da winczi], Rafael Santi, Tiziano Vecellio [czyt. ticjano weczelio] i inni, tworzyli wspaniałe dzieła cenione i podziwiane do dziś.

Michał Anioł - Pieta (Watykan)

Leonardo da Vinci - Dama z gronostajem

W okresie renesansu w muzyce nastąpił rozwój wielogłosowości. Melodie komponowano według zasad polifonii, w której każdy głos prowadził samodzielną melodię. Powstały nowe formy wokalne i kompozycje instrumentalne, kształtowała się teoria muzyki oraz sztuka kontrapunktu — właściwego łączenia głosów w jedną całość. Czołowym przedstawicielem muzyki tej epoki był włoski kompozytor Giovanni Pierluigi da Palestrina [czyt. dżiowani pierluidżi da palestrina]. Jego styl, uważany przez Kościół rzymskokatolicki za idealny, stanowił wzorzec dla twórczości religijnej innych artystów. Wybitnym kompozytorem renesansu był również Orlando di Lasso.

Giovanni Pierluigi da Palestrina - Sanctus

Renesans w Polsce zyskał miano „złotego wieku". Muzyka tego okresu prezentowała bardzo wysoki poziom. Kompozycje Mikołaja z Krakowa, Wacława z Szamotuł, Marcina Leopolity czy Mikołaja Gomółki w niczym nie ustępowały dziełom innych twórców europejskich. Mikołaj Gomółka skomponował między innymi muzykę do tekstów psalmów przełożonych na język polski przez wybitnego poetę Jana Kochanowskiego. Zebrał je w zbiór psalmów Melodie na Psałterz polski uczynione.

Strona tytułowa Melodii na psałterz polski

Mikołaj Gomółka - Kleszczmy rękoma

W renesansie nastąpił dynamiczny rozwój muzyki instrumentalnej. Przyczyniło się do tego udoskonalenie i rozwój instrumentów muzycznych, głównie smyczkowych. Wśród nich prym wiódł klawesyn i jego odmiany - wirginał, szpinet i klawikord. Cennym źródłem informacji o muzyce renesansowej są tabulatury, czyli zbiory utworów instrumentalnych. Spośród wielu instrumentów popularnych w tej epoce kompozytorzy w sposób szczególny traktowali lutnię, powierzając jej rolę instrumentu solowego i akompaniującego.

 

Tabulatura organowa Jana z Lublina, która zawierała między innymi tańce dworskie, mieszczańskie i ludowe, jest przykładem polskiej muzyki instrumentalnej okresu renesansu. Muzykę instrumentalną XVI wieku reprezentowali w Polsce lutniści Wojciech Długoraj i Jakub Polak.

Taniec Rex z tabulatury Jana z Lublina