O muzyce na chwałę Boga

 

W średniowiecznej Europie muzykę komponowano głównie ku chwale Boga i wykorzystywano do celów liturgicznych. Z polecenia papieża Grzegorza I Wielkiego, którego pontyfikat przypadł na lata 590—604, dokonano wyboru pieśni i melodii Kościoła rzymskokatolickiego, obowiązujących przez cały rok liturgiczny. Jednogłosowy śpiew wykonywany podczas nabożeństw został nazwany od imienia papieża chorałem gregoriańskim.

Chorał gregoriański

Kościół dbał o to, aby muzyka pisana dla Boga była doskonała. Melodie oparte na skalach kościelnych brzmiały surowo i ascetycznie, a jednogłosowy śpiew wykonywany a cappella (bez towarzyszenia instrumentów) podkreślał jedność wiernych z Bogiem i wprowadzał uroczysty nastrój.

Średniowieczny zapis chorału gregoriańskiego

W Polsce śpiew chorałowy pojawił się wraz z przyjęciem chrześcijaństwa i najlepiej rozwijał się w klasztorach. Z czasem utalentowani muzycznie zakonnicy zaczęli odchodzić od ustalonych zasad i zmieniali melodie chorałowe, wprowadzając do nich kolejne głosy. Wielogłosowy śpiew miał swoich zwolenników, ale też i przeciwników, którzy uważali, że prowadzenie kilku głosów utrudnia zrozumienie tekstu chorału i zatraca jego wyrazistość.

Do najstarszych i najcenniejszych zabytków muzyki polskiego średniowiecza należy Bogurodzica. To jednogłosowa pieśń z tekstem w języku polskim, posiadająca cechy średniowiecznego chorału.

 

Anonim - Bogurodzica

Bogurodzica Dziewica, Bogiem sławiena Maryja!

U Twego Syna, Gospodzina, Matko zwolena, Maryja!

Zyszczy nam, spuści nam. Kyrie eleison.

Twego dziela Krzciciela, Bożycze, usłysz głosy,

napeń myśli człowiecze. Słysz modlitwę, jąż nosimy,

a dać raczy, jegoż prosimy: a na świecie zbożny pobyt,

po Żywocie rajski przebyt. Kyrie eleison.

Nieznane jest pochodzenie pieśni ani nazwiska jej twórców. Pierwsze zapiski utworu pochodzą z początków XV wieku, prawdopodobnie jednak dwie pierwsze zwrotki napisane były w końcu XIII wieku. Bogurodzica jest pieśnią religijną o modlitewno-dziękczynnym charakterze. Początkowo związana była z mszą i procesją, ale wkrótce stała się pieśnią rycerską. W kronikach Jana Długosza można odnaleźć zapiski mówiące o tym, że Bogurodzicę śpiewało rycerstwo polskie w 1410 roku pod Grunwaldem przed rozpoczęciem bitwy z krzyżakami. Polski historyk nazwał Bogurodzicę carmen patrium — pieśnią ojców, gdyż towarzyszyła ważnym wydarzeniom w historii Polski.

Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem

Cennym zabytkiem średniowiecznym jest pieśń religijna Gaude Mater Polonia (Raduj się, Matko Polsko). Jej autorstwo przypisuje się księdzu i zakonnikowi Wincentemu z Kielczy (urodzony około 1200 roku), który był pierwszym znanym z imienia kompozytorem polskim. Swoją treścią pieśń nawiązuje do kultu Stanisława, biskupa krakowskiego, straconego z polecenia króla Bolesława Śmiałego. Pieśń za czasów panowania władcy polskiego stała się hymnem królewskim. W XVIII wieku utwór opracowany został na głosy chóralne prawdopodobnie przez Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego. W tej wersji jest wykonywany do dziś przy różnych uroczystościach.

Wincenty z Kielczy - Gaude Mater Polonia

W zamkach królewskich i średniowiecznych dworach możnowładców rozwijała  się kultura rycerska. We Francji dworscy pieśniarze, zwani trubadurami, śpiewali liryczne pieśni, najczęściej własnego autorstwa, wielbiąc nimi wybranki swego serca. Polsce muzykę świecką popularyzowali wędrowni grajkowie, akrobaci i wesołkowie, zwani rybałtami. Występowali oni na miejskich placach i jarmarkach, zabawiając uliczną gawiedź popisami cyrkowymi i wesołą, taneczną muzyką.

 

Z zabytków muzyki świeckiej zachowała się pieśń żaków krakowskich z XV wieku Breve regnum (Krótkie panowanie), śpiewana w języku łacińskim w czasie juwenaliów (Święta studentów). Opowiada o wyborze króla Żaków i ośmiodniowych zabawach na ulicach miasta.

Średniowieczni trubadurzy

Breve regnum

Ciekawe!

W średniowieczu śpiewy liturgiczne Kościoła rzymskokatolickiego zapisywano neumami (z j. greckiego ruch albo znak). Początkowo neumy oddawały system ruchów rąk przy kierowaniu śpiewem. Kiedy włoski teoretyk muzyki Guido z Arezzo [czyt. głido z arecco] wprowadzi do notacji muzycznej linie i klucze, można było określić wysokość dźwięków.