Koncert na jeden lub wiele instrumentów

                                                                                                                    Marc Chagall Koncert

Słowo koncert ma wiele znaczeń. Powszechnie pod tą nazwą rozumie się publiczny występ muzyków. Pierwsze widowiska tego typu odbywały się już w starożytnej Grecji w odeonach - specjalnie do tego celu wznoszonych amfiteatrach. Później, w średniowiecznych kościołach, odgrywane były dramaty liturgiczne. W następnych epokach, kiedy mecenasami muzycznych koncertów stali się dwór królewski i bogate  mieszczaństwo, artyści ze swoimi muzycznymi popisami przenieśli się do pałacowych komnat.

Adolph von Menzel Koncert na flecie

Gerard Ter Borch Koncert

W epoce baroku pojawiła się wieloczęściowa forma muzyczna concerto grosso [czyt. konczerto grosso], wielki koncert - wielkie współzawodnictwo, czyli taka formę koncertu, w której mała grupa muzyków grających na instrumentach solowych - concertino [czyt,, konczertino] przeciwstawiała się większemu zespołowi orkiestrowe­mu - tutti.

Nowy typ concerto grosso stworzył Antonio Vivaldi, włoski kompozytor epoki baroku, który ograniczył liczbę części utworu do trzech, utrzymanych w tempie: allegro - adagio - allegro (szybko - wolno - szybko). Taka budowa cyklu utrzymała się do początku XX wieku.

Antonio Vivaldi - Concerto grosso d-moll, op 3 nr 11 część Allegro-Allegro

Wsłuchaj się uważnie w brzmienie instrumentów solowych występujących na początku. Określ zespół wchodzący w skład concertino.

W baroku dużą popularnością cieszył się również koncert solowy - utwór na instrument solowy i orkiestrę. Kompozytorzy starali się ukazać w nim wirtuozostwo i piękno gry solisty, co wymagało od instrumentalistów  dużego znawstwa muzyki i nie lada warsztatu muzycznego.

Jednym z pierwszych twórców koncertu solowego był Antonio Vivaldi. Skomponował on ponad 450 koncertów na różne instrumenty głównie smyczkowe. Wśród nich najbardziej znanym jest cykl kon­certów na skrzypce solo i orkiestrę smyczkową Cztery pory roku, któ­rego wybrane części poznaliście już wcześniej na lekcjach muzyki.

Antonio Vivaldi - Koncert nr 1 E-dur Wiosna cz. allegro

Słuchając utworu zwróć uwagę na solowe partie skrzypiec.

Jeden z pierwszych całkowicie publicznych występów, na który każdy mógł kupić bilet, odbył się w 1637 roku w operze weneckiej Teatro San Casino. Za tym przykładem w innych miastach Europy za­częły powstawać kolejne publiczne teatry muzyczne. Dziś, jak zapewne wiecie, koncerty dla melomanów organizowane są w filharmoniach, teatrach operowych i baletowych, ale brzmienie orkiestry symfonicz­nej usłyszeć możemy też na scenach plenerowych, np. pośród scenerii parkowych drzew.

W warszawskim parku Królikarnia na Mokotowie w miesiącach letnich odbywają się cykliczne kon­certy orkiestr symfonicznych pod hasłem Klasycznie na trawie. Zespoły, na scenie wybudowanej przed pałacową rezydencją, prezentują znane dzieła wielkich mistrzów muzyki. Te letnie plenerowe koncerty wpisują się doskonale w europejską tradycję grania najpiękniejszej muzyki w otoczeniu natury.

Muzyczne arcydzieła klasycyzmu

Posłuchajcie na początek "Ody do radości", finałowej kantaty z IX Symfonii d-moll Ludwiga van Beethovena, która w instrumentalnym opracowaniu Herberta von Karajana została hymnem Europy przyjętym przez Unię Europejską i Radę Europy

Oda do radości

W drugiej połowie XVIII wieku rozpoczęła się w muzyce epoka klasycyzmu. Okres ten związany był z twórczością wybitnych kompozytorów: Józefa Haydna (czyt. hajdna), Wolfganga Amadeusza Mozarta (czyt. mocarta) i Ludwiga van Beethovena (czyt. betowena), zwanych klasykami wiedeńskimi, którzy stworzyli wspaniale arcydzieła muzyczne. Ich muzykę cechuje śpiewność, prostota melodii, lekkość oraz wdzięk.

 Józef Haydn (1732-1809)

Józef Haydn - życie i twórczość

1732 - narodziny kompozytora w Rohrau w Austrii

1738 - wyjazd na naukę do kuzyna w Hamburgu

1740-1750 - śpiewanie w chórze w katedrze św. Stefana w Wiedniu

1755 - skomponowanie pierwszego z 80 kwartetów smyczkowych

1759 - początek pracy u hrabiego Morzina; napisanie pierwszej symfonii

1760 - poślubienie Anny Marii Keller

1761 - objęcie stanowiska wicekapelmistrza, następnie, w 1766 roku, stanowiska kapelmistrza na dworze w Esterhazych

1782 - poznanie W. A. Mozarta w Wiedniu i początek ich przyjaźni

1791 - pierwsza z dwóch podróży do Anglii

1792 - poznanie L. van Beethovena w Bonn, w drodze powrotnej z Anglii

1794-95 - druga podróż do Anglii

1798 - pierwsze wykonanie wspaniałego oratorium Stworzenie świata

1809 - śmierć w Wiedniu

Wolfgang Amadeusz Mozart (1756-1791)         
 Wiedeńskie lata Wolfganga Amadeusza Mozarta - życie i twórczość

1781 - porzucenie służby u arcybiskupa Salzburga na rzecz kariery niezależnego muzyka

1782 - premiera pierwszej opery Mozarta, Uprowadzenie z seraju, w Wiedniu; 16 lipca ślub z Konstancją Weber

1785 - wykonanie przez Mozarta sześciu kwartetów smyczkowych zadedykowanych Haydnowi

1786 - pierwsze wykonanie opery Wesele Figara w Wiedniu

1787 - śmierć ojca; wykonanie opery Don Giovanni w Pradze, awans na stanowisko nadwornego muzyka cesarza Austrii - Józefa II

1788 - wystawienie Don Giovanniego w Wiedniu

1791 - skomponowanie Czarodziejskiego fletu; śmierć w Wiedniu 

Ludwig van Beethoven (1770-1827)

Ludwig van Beethoven - życie i twórczość

1770 - narodziny Ludwiga van Beethovena w Bonn, w Niemczech

1782 - objęcie posady asystenta organisty na dworze Elektora Kolonii

1787 - lekcje muzyki u Mozarta w Wiedniu

1795 - pierwszy występ publiczny w Wiedniu: Koncert fortepianowy B-dur nr 2 op. 19; pierwsze publikacje

1800 - wielki koncert publiczny, po którym sława kompozytora przekracza granice Austrii 1802 - niepomyślna diagnoza lekarska - postępująca głuchota, depresja i myśli samobójcze

1808 - pierwsze wykonanie V Symfonii op. 67 i VI Symfonii op. 68

1819 - całkowita utrata słuchu

1826 - powstanie ostatniej kompozycji - Kwartetu smyczkowego ,F-dur nr 16, op. 135 1827 - śmierć kompozytora w Wiedniu

Muzyka w klasycyzmie komponowana była na zasadach homofonii, która polegała na prowadzeniu melodii przez jeden głos, najczęściej najwyższy, i tworzeniu akompaniamentu przez pozostałe głosy. W tym czasie rozwinęły się różne formy i gatunki muzyczne uprawiane w poprzedniej epoce lub powstały zupełnie nowe. Wśród nich najpopularniejsze były: opera, sonata, symfonia, koncert, rondo, wariacja. 

SONATA

Sonata była podstawową formą muzyczną epoki klasycyzmu. Kompozytorzy tworzyli ją jako utwór trzy- lub czteroczęściowy, głownie na instrument  solowy lub kameralny zespół instrumentalny. Piękne sonaty na fortepian pisał między innymi Ludwig van Beethoven. Dużą popularnością wśród nich cieszy się Sonata nr 8 c-moll, zwana Patetyczną. Wysłuchaj z uwagą fragmentu utworu. Czy - twoim zdaniem - tempo, dynamika, nastrój i charakter utworu podkreślają jego tytuł?

LvanBeethoven, Sonata nr 8 c-moll, op 13, Patetyczna

SYMFONIA

Co to jest SYMFONIA?

Orkiestrowym odpowiednikiem sonaty jest symfonia. Forma powstała w klasycyzmie, a na jej rozwój ogromny wpływ miał Józef Haydn nazywany ojcem symfonii. Artysta skomponował aż 104 utwory tego gatunku. Część z nich opatrzona jest programowymi tytułami, np. Poranek, Ogień, Polowanie, Zegarowa, Wieczór. Kompozytor, stosując różne środki muzyczne, namalował dźwiękami obrazy natury, np. wschód słońca, zimową zawieruchę, odgłosy polowania, letnią burzę, stwarzając przy tym niepowtarzalny nastrój i klimat.

Wysłuchaj fragmentu symfonii Niedźwiedź. Czy - twoim zdaniem – muzyka oddaje wrażenie ciężko poruszającego się zwierzęcia?

Józef Haydn - Symfonia nr 82 C-dur Niedźwiedź, Vivace assai

KONCERT

Co to jest KONCERT?

W wykonaniu symfonii uczestniczy cały zespół orkiestrowy a w koncercie eksponowana jest gra solisty-instrumentalisty. Znaczną rolę w rozwoju tej formy odegrał Wolfgang Amadeusz Mozart.Słuchając fragmentu kompozycji, zwróć uwagę, jaką rolę pełni w utworze fortepian, a jaką - orkiestra.

W A Mozart - Koncert fortepianowy C-dur nr 21 KV467, Andante

Na zakończenie włączcie się w zaśpiewanie "Ody do radości"

Oda do radości

O, radości, iskro bogów, kwiecie Elizejskich Pól,
święta, na twym świętem progu staje nasz natchniony chór.
Jasność twoja wszystko zaćmi, złączy, co rozdzielił los. 
Wszyscy ludzie będą braćmi tam, gdzie twój przemówi głos.

Patrz ,Patrz, wielkie słońce światem biegnie, sypiąc złote skry.
Jak zwycięzca i bohater biegnij, bracie tak i ty. 
Radość tryska z piersi Ziemi, radość pije cały świat.
Dziś wchodzimy, wstępujemy na radości złoty ślad.

Ona w sercu, w zbożu, w śpiewie, ona w splocie ludzkich rąk.
Z niej najlichszy robak czerpie, w niej największy nieba krąg. 
Wstańcie ludzie, wstańcie wszędzie, ja nowinę niosę wam:
na gwiaździstym firmamencie bliska radość błyszczy nam.

A może zaśpiewacie do samego podkładu?

Oda do radości - podkład

Instrumenty dęte blaszane

W orkiestrze symfonicznej najgłośniej brzmią instrumenty dęte blaszane, takie jak: trąb­ka, róg, puzon i tuba. Każdy z nich ma inny kształt i wielkość, ale wszystkie wykonane są ze stopu metali, zwykle miedzi i cynku, oraz posiadają ustnik.

Muzyk przytyka go do ust w celu zadęcia, a wówczas wibrujące powietrze przechodzi przez rurę instrumentu i wydobywa się z niej na zewnątrz przez lejkowatą czarę głosową.

W 1815 roku wynaleziono urządzenia do otwierania i zamykania przepływu powietrza w rurach, zwane wentylami. Pozwoliło to rozszerzyć skalę instrumentów dętych blasza­nych i wpłynęło na większą precyzję wydobywanych dźwięków.

Początkowo instrumentów dętych używano do sygnalizacji podczas polowań na dziką zwierzynę i w czasie działań wojennych. Z biegiem lat znalazły zastosowanie do celów artystycznych.

Przepiszcie do zeszytów nazwy prezentowanych instrumentów:



A.TRĄBKA

Trąbka zbudowana jest z rury zwiniętej trzykrotnie w kształcie zbliżonym do prostoką­ta. Wewnątrz pętli znajdują się trzy rurki włączane do gry przez użycie wentyli. Dźwięki trąbki są jasne, brzmią bardzo triumfalnie, dlatego instrument ten podkreśla uroczysty nastrój i radość. Na trąbce często gra się z użyciem tłumika w kształcie gruszki, zatykającego jej wylot, wtedy dźwięki stają się ciche i miękkie.

B.RÓG (WALTORNIA)

Róg, zwany waltornią, to jeden z najbardziej okazałych instrumentów w orkiestrze sym­fonicznej. Znalazł tam stałe miejsce w XVIII wieku, odgrywając w partiach solowych me­lodie o poważnym charakterze. Róg ma rurę długości 3,7 metra zwiniętą trzykrotnie w duże koło, w środku którego splątane są małe rurki. Muzyk grający na waltorni często wkłada rękę do czary głosowej, przez co zmienia barwę wydobywanych dźwięków, gra je ciszej i lepiej oddaje efekt. 

C.PUZON

Puzon zbudowany jest z dwóch części. Górna - złożona z dwóch równoległych rur posiada ustnik i czarę głosową. Dolna to ruchomy suwak, który pozwala muzykowi regulować wysokość dźwięków, tworzyć wspaniałe glissanda (szybkie prześlizgiwanie się po skali głosowej) i stosować różne efekty brzmieniowe, np. śmiech, rechot, klakson. Istnieją również odmiany puzonu bez suwaka z mechanizmem wentylowym.

D.TUBA

Tuba wśród instrumentów dętych blaszanych ma najniższe i najdonioślejsze brzmienie. Góruje też wielkością nad pozostałymi instrumentami w orkiestrze. Wynalazł ją Adolf Sax, konstruktor saksofonu. Tuba uzupełnia sekcję instrumentów dętych o basowe brzmienie, służy też do podawania marszowego tempa.

Orkiestry dęte powstały w czasach rewolucji przemysłowej w Anglii na prze­łomie XVIII-XIX wieku i z czasem zyskały popularność w całej Europie. W skład orkiestry wchodzą różne instrumenty dęte drewniane, np. flety, oboje, klar­nety, fagoty, saksofony, instrumenty dęte blaszane, np. trąbki, rogi, puzony, tuby, oraz perkusyjne, np. werble, bęben wielki.

Na zakończenie posłuchajcie piosenki Haliny Kunickiej "Orkiestry dęte"

Halina Kunicka "Orkiestry dęte"